Son birkaç gündür Kuzey Afrika ülkesi Libya yaşanan selden dolayı hiç olmadığı kadar çok konuşuluyor. 4 Eylül 2023 tarihinde oluşan Daniel fırtınası, Yunanistan, Türkiye ve Bulgaristan'ı gibi ülkeleri de etkisi altına alırken, en çok Libya’da hasara sebep oldu. Aslında, kasırga ülkemizin Akdeniz kıyılarını teğet geçerek Libya’ya ulaştı. Çukurova Üniversitesi Mühendislik Fakültesi Çevre Mühendisliği Bölümü Öğretim Üyesi Prof. Dr. Zeynep Zaimoğlu, yaptığı açıklamada, “Kasırga ülkemizi ve özellikle Çukurova bölgesini vursaydı Libya’ya benzer zararla ve kayıplarla karşı karşıya kalacaktık. Çünkü … kasırgalar için oluşturduğumuz bir altyapımızın olduğunu söylemek çok da mümkün değil.” ifadelerini kullandı. Dolayısıyla, küresel iklim değişikliğinin sonuçlarını yansıtan bu kasırga, tüm dünyayı özellikle de Türkiye’yi yakından ilgilendiriyor. Peki, Daniel kasırgasının Libya üzerindeki etkilerinden ne gibi dersler çıkarabiliriz?
10 Eylül 2023’te Libya’da gerçekleşen sel felaketinde Libya Kızılay’ının güncel verilerine göre 11.000’den fazla insan hayatını kaybetti ve hala binlerce insan kayıp. Derne Belediye Başkanı Abdulmenam Al-Ghaithi de yaptığı açıklamada 20 bine yakın insanın ölmüş olabileceğini belirmişti. Libya'nın doğusunda, Akdeniz kıyısında yer alan ve ortasından vadi geçen Derne, selden en çok etkilenen kent oldu. Birleşmiş Milletler (BM), Libya’daki sel felaketinden en fazla etkilenen Derne kentinde hayatını kaybedenlerin yanı sıra en az 10 bin kişinin ise kayıp olduğunu açıkladı. Gün geçtikçe kıyıya vuran cesetler binlerce kişilik toplu mezarlara gömülüyor. Bir mezarlık çalışanı, Derne’deki toplu mezarda 3000 civarında cesedin bulunduğuna inandıklarını söyledi. Birleşmiş Milletler'e bağlı Uluslararası Göç Örgütüne göre de, Derne'de en az 30 bin kişi evsiz kaldı. Görüldüğü üzere, selin geride bıraktığı manzara içler acısı ancak felaketin etkileri bununla da sınırlı kalmıyor, uzmanlar Libya'da kirli sudan kaynaklanan hastalık tehlikesi konusunda tedbirli olunması gerektğini vurguluyor. BM İnsani İşler Koordinasyon Ofisi sözcüsü Jens Laerke, su kuyularının kirlendiğini söyledi ve "İnsanların suya ihtiyacı var ve eğer kirli su içmeye başlarlarsa, bunu durdurmayı başaramazsak ikincil bir hastalık dalgası ve hatta ölüm görebiliriz." diye önemli bir uyarıda bulundu. Benzer şekilde, Libya Hastalıklarla Mücadele Merkezi Başkanı Haider al-Saeih, Derne'de en az 150 kişinin kirli su yüzünden ishal olduğunu belirtti. Ülkeye, yardım kuruluşlarından ve Türkiye dahil çeşitli ülkelerden yardımlar gönderiliyor. Örneğin, Dünya Sağlık Örgütü (WHO) Cumartesi günü 250 bin kişiye yetecek kadar Libya’ya sağlık malzemesi gönderdiğini açıkladı fakat malzemelerin ulaştığı Bingazi limanı, Derne'ye yaklaşık 300 kilometre uzaklıkta ve sel nedeniyle tahrip olan yollar ve altyapı şehre ulaşımı oldukça zorlaştırıyor. BM’nin de yaklaşık 1 milyon kişinin yardıma ihtiyacı olduğunu açıklamasıyla faicanın boyutları daha da iyi anlaşılıyor. Hal böyleyken, Ulusal Birlik Hükümeti Başbakanı Abdulhamid Dibeybe, 11 Eylül'de ülke genelinde 3 günlük yas ilan etmiş, Libya Başkanlık Konseyi de "sel felaketinden zarar gören bölgeler için yardım" çağrısında bulunmuştu. En son, selden etkilenen bölgelerde bir yıllığına olağanüstü hal (OHAL) de ilan edildi.
Peki ama bu ağır bilançonun sorumlusu kim? Bu kayıpların doğal nedenleri arasında Daniel kasırgasının sebep olduğu aşırı yağışlar geliyor. Öyle ki, Libya’nın kuzeydoğu kıyılarına 24 saatte 400 mm'den fazla yağmur yağdı. Eylül ayı ortalamasının 1,5 mm olan bu bölge için bu yağış miktarı sıra dışı ve alışılmadık olduğu konusunda uzmanlar hemfikir. Libya Ulusal Meteoroloji Merkezi bunun, ‘yeni bir yağış rekoru’ olduğunu açıkladı, hatta bazı kaynaklara göre bu yağış miktarı ‘son 40 yılın rekor seviyesi’. Bu verilerden doğal faktörlerin etkisinin büyüklüğü anlaşılıyor. Fakat tek neden doğa değil. Kentteki iki barajın çökmesinin selin felakete dönüşmesinde çok önemli bir neden olduğu düşünülüyor. Yapılan ilk gözlemler, yıkılan barajların beton kadar dayanıklı olmayan, sıkıştırılmış toprak veya kayalarla inşa edildiğini gösteriyor. İngiltere Exeter Üniversitesi hidrolik mühendisliği uzmanı Profesör Dragan Savic’e göre, "Bu tür barajlar, suyun kapasitesini aşması noktasında hassas bir hal alır. Beton barajlar taşma noktasında dahi ayakta durabilirken, kaya dolgulu barajlar genellikle bu yüke dayanamaz.” Ek olarak şehir planlamacısı Kanakis Mandalios da "Barajların çökmemesi gerekiyordu. Aşırı yağışlardan kaynaklanan suyu boşaltmak için bir mekanizma olması gerekirdi." ifadelerini kullanarak 1997'den bu yana Libya'da hiçbir yeni şehir planı hazırlanmadığını belirtti. Dahası, Libya Ömer El-Muhtar Üniversitesi'nden hidrolog Abdelwanees A. R. Ashoor, 2022 yılında yayınlanan bir araştırma makalesinde, dere yatağının taşmasının Derne için bir tehdit olduğuna dikkat çekmiş ve barajların acil bakımı için çağrıda bulunmuştu. Libya'nın doğusunu yöneten Libya Ulusal Ordusu sözcüsü Ahmed el Masmari, "Barajların düzenli bakımının yapılıp yapılmadığını kesin olarak bilmiyoruz. Ancak şahsen gördüğüm kadarıyla, barajlar modern ya da bakımlı olsalardı bile, özellikle Derne bu miktarda yağmurla baş edemezdi." diyerek barajların bakımına dikkat gösterilmediğini birnevi itiraf etmiş oldu. Ashoor’un sel baskını ile ilgili haklı kaygıları yaklaşık 90.000 nüfuslu Derne’nin dere yatağına kurulmasından kaynaklanıyor. Mevsimlik olarak akan Wadi Derna Nehri tarafından ikiye bölünen Derne, normalde zaten barajlarla su baskınlarından korunuyordu. Öte yandan, BM "Libya'da uyarı yapılsaydı ve tahliyeler gerçekleşseydi kayıpların çoğunu önleyebilirdik." ifadesini kullanarak ülkedeki uyarı sistemlerinin yetersizliğine vurgu yaptı. Libya’nın bu doğal afete hazırlıksız yakalanmasının nedenlerinden biri de ülkenin 2011’de Albay Muammer Kaddafi'nin devrilmesinin ardından siyasi kaos içine girmesi. Şu anda ülke üçe bölünmüş durumda: ülkenin batısındaki şehirler BM tarafından desteklenen ve uluslararası alanda tanınan Ulusal Mutabakat Hükümeti, doğusu Tobruk merkezli General Halife Hafter'e bağlı gruplar; büyük oranda çöl olan güney kesimleri de yerel aşiretler tarafından kontrol ediliyor. Dolayısıyla ülkenin içinde bulunduğu siyasi karışıklığın da altyapı ve kamu hizmeti sorunlarının en önde gelen nedenlerinden olduğu düşünüşüyor.
Sonuç olarak, iklim değişikliği, aşırı yağış, coğrafi dezavantajlar, altyapı eksikliği, düşük malzeme kalitesi ve bakımsızlık sonucu yaşanan barajların çöküşü gibi faktörler bir araya gelince maalesef felaket kaçınılmaz oldu. Bu olaydan coğrafi şartların dikkate alınmamasının çeşitli olumsuzluklara, kayıplara hatta felaketlere neden olduğu sonucu çıkarılabilir. Umarız doğayı görmezden gelerek plansız şehirler kurmamamız ve iklim değişikliğinin önemli bir küresel problem olduğunu kabullenmemiz ve buna yönelik çözümler üretmemiz gerektiğini anlamamız için daha fazla insan canından olmak zorunda kalmaz.
Kaynakça:
“Daniel Fırtınası Nedir? Daniel Fırtınası Nerede Başladı? Daniel Fırtınası Türkiye’ye Gelecek Mi?” Anasayfaya Dönmek Için Tıklayın, 14 Sept. 2023, www.cumhuriyet.com.tr/dunya/daniel-firtinasi-nedir-daniel-firtinasi-nerede-basladi-daniel-firtinasi-turkiyeye-gelecek-mi-2119210.
[2]Merkezi, Haber. “‘libya’daki Kasırga Adana’yı Da Vursaydı Yıkım Aynı Olacaktı.’” İklim Haber, 13 Sept. 2023, www.iklimhaber.org/libyadaki-kasirga-adanayi-da-vursaydi-yikim-ayni-olacakti/.
[3] “Libya’da Sel: ‘Bir Zamanlar Derne Diye Bir Şehir Vardı.’” BBC News Türkçe, BBC, www.bbc.com/turkce/articles/cd1mp4d8xmmo. Accessed 24 Sept. 2023.
[4]“Libya’da Sel Felaketi: Derne Kentinde Ölü Sayısı 11 Bin 300’ü Geçti.” Euronews, tr.euronews.com/2023/09/17/libyada-sel-felaketi-derne-kentinde-olu-sayisi-11-bin-300u-gecti. Accessed 24 Sept. 2023.
[5] “Libya’da Sel: Uluslararası Yardım Ülkeye Ulaşmaya Başladı, Derne’De Hayatta Kalanlar Erişmekte Zorlanıyor.” BBC News Türkçe, BBC, www.bbc.com/turkce/articles/clezv5345p0o. Accessed 24 Sept. 2023.
[6]“Libya’da Sel: Kızılay, Ölü Sayısının 11 Bine Yükseldiğini Açıkladı.” BBC News Türkçe, BBC, www.bbc.com/turkce/articles/cl5g98w73yjo. Accessed 24 Sept. 2023.
[7]“BM: Libya’da Sel Ile Bağlantılı Hastalıklar Ikinci Krize Yol Açabilir.” Euronews, tr.euronews.com/2023/09/18/bm-libyada-sel-ile-baglantili-salgin-hastaliklar-ikinci-krize-yol-acabilir. Accessed 24 Sept. 2023.
[8]h“Libya’da Selden Etkilenen Bölgelerde Bir Yıl Süreli Ohal Ilan Edildi.” T24, t24.com.tr/haber/libya-da-selden-etkilenen-bolgelerde-bir-yil-sureli-ohal-ilan-edildi,1130381. Accessed 24 Sept. 2023.
[9]“Libya’Da Sel: Derne’deki Yıkım Neden Böylesine Büyük Oldu?” BBC News Türkçe, BBC, www.bbc.com/turkce/articles/cn0gpq4d347o. Accessed 24 Sept. 2023.
[10]“Destruction of Derna: Why Was Flooding so Bad in Libyan Port City?” The Guardian, Guardian News and Media, 14 Sept. 2023, www.theguardian.com/world/2023/sep/14/destruction-derna-flooding-libya-port-city.
[11]“Libya’daki En Önemli Siyasi Aktörler Hangi Ülkeler ve Kim, Ne Istiyor?” BBC News Türkçe, BBC, www.bbc.com/turkce/haberler-dunya-50976809. Accessed 24 Sept. 2023.