Endüstriden uzay keşfine hayatımızın birçok alanında kullanılan robotlardan son yıllarda tıp alanında da yaygın olarak yararlanılmaktadır. Robot yardımlı ameliyatlar yaygınlaşırken teknoloji, yapay zeka ve robotik gibi alanlarda yaşanan hızlı gelişmeler, robotların tamamen otonomi kazanma ihtimalini akıllara getirmektedir. En güncel ve popüler sorulardan biri de ‘Robotlar cerrahların yerini alabilir mi?’ sorusudur. Bu yazıda fütüristik bir bakış açısıyla cerrahi robotların gelecekteki olası kullanım alanlarını inceleyeceğim. Görünen o ki, cerrahi tekniklerin zorluğu ve karmaşıklığına rağmen, gelecekte uzay yolculukları ve diğer gezegenlerdeki kolonizasyonla birlikte robot cerrahlar bir gereklilik haline gelecektir.
Robotik cerrahinin de içinde bulunduğu minimal invaziv cerrahi (açık cerrahiye göre vücuda daha az zarar veren ameliyat teknikleri) düşük enfeksiyon riski, daha kısa hastanede kalış süresi ve çabuk iyileşme gibi avantajlara sahiptir. Robotik cerrahi, yüksek çözünürlüklü ve üç boyutlu hareketli kameraları sayesinde açık cerrahilerde ulaşılamayan vücuttaki kör noktaların görüntülenmesine ve cerrahi olarak ulaşılmasına olanak sağlar. Örneğin, Gıda ve İlaç İdaresi (FDI) onaylı “da Vinci Sistemi” üç bileşenden oluşur: cerrahın aletleri kontrol ettiği ve cerrahi alanın üç boyutlu görüntülerini izlediği bir cerrah konsolu, kamerayı ve aletleri tutan bir hasta konsolu ve üç boyutlu görüntü kalitesini arttıran ve cerrahın el hareketlerini aletlere aktarırken titreme filtrasyonu sayesinde titremeleri ortadan kaldırıp hareket aralığını genişleten bir görüş konsolu. Sağladığı bu avantajlardan dolayı robotlar ağırlıklı olarak üroloji, jinekoloji, ortopedi, kardiyoloji ve genel cerrahi ameliyatlarında kullanılmaktadır. Michigan’da 73 merkez ve 169.404 hastayla yapılan çalışmaya göre, 2012 ve 2018 yılları arasında laparoskopik ve açık cerrahi kullanımı azalırken robotik cerrahi kullanımı %1,8’den %15,1’e yükselmiştir. Ek olarak, robotik cerrahi uygulayan cerrahların sayısı %8,7’den %35,1’e çıkmıştır. Bu sonuçlar, robot yardımlı cerrahinin yaygınlığının artış trendinde olduğunu göstermektedir.
Otonom robotların gelecekteki uzay seyahatlerinde de kullanılma ihtimali yüksektir. Aslında, robotiğin cerrahideki ilk uygulamaları, Ulusal Havacılık ve Uzay Dairesi (NASA) tarafından desteklenen ve Savunma İleri Araştırma Projesi İdaresi (DARPA) tarafından finanse edilen, robotların asker ve astronotları tedavi etmelerini amaçlayan 1970’li yıllarda geliştirilen askeri bir projeye dayanmaktadır. Dolayısıyla uzay yolculuğu için robot cerrahlar fikri yeni olmayıp, aksine soğuk savaş döneminde ortaya çıkmıştır. Daha sonra beyin biyopsisi için PUMA 560, prostatın transüretral rezeksiyonu için PROBOT, total kalça artroplastisi için FDI tarafından onaylanan ilk cerrahi robot olan ROBODOC ve telecerrahiye olanak tanıyan Zeus ve da Vinci sistemlerinin geliştirilmesiyle ameliyatları daha etkili hale getirmek için robotlar yardımcı olarak kullanılmaya başlanmıştır. Cerrah hastadan uzaktayken ameliyatın gerçekleşmesini sağlayan ilk kıtalar arası telecerrahi, 2001 yılında cerrahi ekip ABD'de, hasta Fransa'da iken Zeus sistemi kullanılarak gerçekleştirilmiştir. Telecerrahi, astronotlara Dünya'dan uzak olmadıklarında, örneğin Uluslararası Uzay İstasyonu’dayken (ISS), sağlık hizmeti sağlamak için önemli bir adımdır. Hâlihazırda NASA, 2011'den beri ISS'de teletıp ve tıbbi prosedür lojistiği dahil olmak üzere birçok tıbbi uygulamada yardımcı olabilecek Robonaut 2 (R2) adlı el becerisi yüksek insansı bir robota sahiptir. Küresel Sağlık İnovasyonu Enstitüsü’nün (IGHI) Hamlyn Merkezi'nden FAIR-SPACE araştırmacısı Dr. Fani Deligianni'nin belirttiği gibi, "Uzayda daha fazla otomasyon sağlamayı hedefliyoruz... ve nihayetinde öğrendiklerimizi Dünya'da sağlık hizmetlerine yeniden uyguluyoruz." Görünen o ki, nihai hedef otonom robotlar üretmektir. Otonom robot hedefinin arkasında yatan nedenlerden biri de cerrah ve robot arasındaki mesafe arttıkça yaşanan zaman gecikmesi yüzünden tele-cerrahinin etkinliğinin azalmasıdır. Söz gelimi, Mars ile Dünya arasındaki iletişim gecikmesi 24 dakikaya kadar çıkabilir ki bu da ameliyatın yapılabilirliğini önemli ölçüde etkileyen bir faktördür. Dolayısıyla, uzun süreli uzay görevleri sırasında bir sağlık sorununun ortaya çıkması durumunda, mevcut teknoloji ile tele-cerrahi veya Dünya'ya dönüş (Dünya'dan Mars'a seyahat süresi yaklaşık 9 aydır) mümkün değildir. Bu durumda geriye tek bir seçenek kalır: otonom robot cerrahlar.
Otonom robot cerrahlara belki de en çok başka gezegenlerdeki yerleşimlerde ihtiyaç duyulacaktır. Günümüzde, küresel ısınma ve aşırı nüfus artışı gibi Dünya'nın karşı karşıya kaldığı ciddi sorunlar nedeniyle Mars'ta kolonizasyon iddiaları tartışılmaktadır. New South Wales Üniversitesi School of Mineral Energy Resources Engineering’den Profesör Serkan Saydam'a göre, 2050 yılına kadar Mars ve Ay'da yerleşimler olacaktır. Saydam, robotik ve otonom sistemlerdeki yeniliklerin, Mars’ta suyu hazır hale getirme ve Mars’ın insanlar için yaşanılabilir hale getirilmesinde büyük rol oynayacağını düşünmektedir. SpaceX’in CEO'su Elon Musk, Twitter’da Mars'a mürettebatlı bir seyahatin 2029'da gerçekleşebileceğine işaret etmiştir. Mars’ta uzun süreli bulunmanın riskleri tam olarak bilinmemekle birlikte, derin uzay keşiflerine veya diğer gezegenlere yönelik uzun süreli görevlere katılanlarda, mikro yerçekiminin etkilerine ek olarak kalp durması, toksik maruziyet, nöbetler ve delici göz yaralanmaları gibi travmatik yaralanma riskine maruz kalma olasılığı artmaktadır. Ayrıca uzay uçuşunun başlıca sağlık tehlikeleri arasında kanser, kardiyovasküler hastalıklar ve bilişsel gerilemelere neden olabilen yüksek dozda zararlı radyasyona maruziyet, uzun süreli izolasyon, kapalı bir ortamda ve Dünya’dan çok uzakta olmanın getirdiği stres de yer almaktadır. Uzayda geçirilen sürenin artmasıyla beraber, bu etkilerin daha da sert olacağı ve vücutta daha geniş çaplı hasarlar bırakabileceği varsayılabilir. Bu yüzden, otonom robotlara diğer gezegenlerde kurulan kolonilerde de bir ihtiyaç haline gelecektir.
Elbette günümüzde uygulanan robotik cerrahinin de verimlilik, maliyet, siber güvenlik, arıza riski ve veri gizliliği gibi dezavantajları vardır. Öte yandan otonom bir robotun yaptığı ameliyat sırasında olası bir hata durumunda kimin sorumlu tutulacağı da önemli bir tartışma konusudur. Sonuç olarak robotların otonomi düzeylerinin artmasının hem Dünya’da, hem uzay yolculuklarında hem de diğer gezegenlerde kurulacak yerleşimlerde biz insanlara büyük fayda sağlaması beklenmekte ancak teknolojik, ekonomik ve hukuki problemlerin de çözüme kavuşturulması gerekmektedir.
Kaynakça:
Choi PJ, Oskouian RJ and Tubbs RS, ‘Telesurgery: Past, Present, and Future’ [2018] Cureus
Diana M and Marescaux J, ‘Robotic Surgery’ (2015) 102 British Journal of Surgery
Eadie LH, Seifalian AM and Davidson BR, ‘Telemedicine in Surgery’ (2003) 90 British Journal of Surgery 647
Goh EZ and Ali T, ‘Robotic Surgery: An Evolution in Practice’ (2022) 2022 Journal of Surgical Protocols and Research Methodologies
Lanfranco AR and others, ‘Robotic Surgery: A Current Perspective’ (2004) 239 Annals of Surgery 14
manager JA (Communications, ‘How Robots in Space Could Lead to Better Healthcare on Earth’ (Institute of Global Health Innovation, 29 January 2020) <https://blogs.imperial.ac.uk/ighi/2019/10/02/how-robots-in-space-could-lead-to-better -healthcare-on-earth/> accessed 21 August 2023
Martin N, ‘Mars Settlement Likely by 2050 Says UNSW Expert – but Not at Levels Predicted by Elon Musk’ (UNSW Newsroom, 22 May 2023)
<https://newsroom.unsw.edu.au/news/science-tech/mars-settlement-likely-2050-says-u nsw-expert-%E2%80%93-not-levels-predicted-elon-musk> accessed 21 August 2023
Pantalone D and others, ‘Robot-Assisted Surgery in Space: Pros and Cons. A Review from the Surgeon’s Point of View’ (2021) 7 npj Microgravity
Patel ZS and others, ‘Red Risks for a Journey to the Red Planet: The Highest Priority Human Health Risks for a Mission to Mars’ (2020) 6 npj Microgravity
Sheetz KH, Claflin J and Dimick JB, ‘Trends in the Adoption of Robotic Surgery for Common Surgical Procedures’ (2020) 3 JAMA Network Open
Torchinsky R, ‘Elon Musk Hints at a Crewed Mission to Mars in 2029’ (NPR, 17 March 2022) <https://www.npr.org/2022/03/17/1087167893/elon-musk-mars-2029#:~:text=Susan% 20Walsh%2FAP-,Tesla%20and%20SpaceX%20Chief%20Executive%20Officer%20El on%20Musk%20speaks%20at,%2C%20on%20March%209%2C%202020.&text=A%2 0crewed%20mission%20to%20Mars%20could%20happen%20in,SpaceX%20CEO%2 0Elon%20Musk%20hints.> accessed 21 August 2023
‘About Da Vinci Systems’ (Intuitive.com) https://www.intuitive.com/en-us/patients/da-vinci-robotic-surgery/about-the-systems accessed 20 August 2023
‘Minimally Invasive Surgery’ (Mayo Clinic, 24 September 2021) <https://www.mayoclinic.org/tests-procedures/minimally-invasive-surgery/about/pac-2 0384771> accessed 21 August 2023
‘Robonaut 2: Medical Opportunities’ (NASA) https://technology.nasa.gov/patent/MSC-TOPS-45 accessed 21 August 2023
‘Robotic-Assisted Surgery with Da Vinci Systems’ (Intuitive.com) https://www.intuitive.com/en-us/patients/da-vinci-robotic-surgery accessed 21 August 2023