Dünya Sağlık Örgütü, 2015'ten bu yana, salgın potansiyelleri veya yeterli karşı önlemlerin bulunmaması nedeniyle acil müdahale gerektiren ve sayıları 10’u bulan "plan öncelikli hastalığın" (blueprint priority diseases) yer aldığı yıllık bir liste yayınlamakta. Listede sürekli olarak Ebola, Zika ve SARS gibi artık iyi bilinen ölümcül virüslerin yanı sıra Lassa ateşi ve Marburg virüsü hastalığı gibi daha az bilinen hastalıklar yer alıyor. Bu yılın farkı, listede aynı zamanda X hastalığı denilen bir şeyin yer alması. Bu gizemli hastalık tam olarak nedir ve neden dahil edildi?
Dünya Sağlık Örgütü, bir sonraki salgına veya yeni bir küresel salgına neden olma potansiyeli olan bir enfeksiyonu ifade etmek için "X hastalığı" terimini kullanıyor.
X Hastalığı Nedir?
Sanılanın aksine, X hastalığı henüz yaygın değil ama bir gün aynı Covid-19 gibi bir pandemiye neden olabilir. Dünya Sağlık Örgütü, “X hastalığı” etiketini ileride bir pandemiye veya salgına neden olabilecek ve sebebi bilinmeyen bulaşıcı hastalıkları ifade etmek için kullanıyor. 2017 yılında ortaya atılan bu terim, yeni keşfedilen veya pandemik potansiyeli olduğu bilinen bir patojeni, yani hastalığa neden olan herhangi bir tür organizma maddeyi ifade etmek için kullanılabilir.
Covid-19’un ilk X hastalığı olarak kabul edilebileceği gibi gelecekte bir başka Covid-19 benzeri hastalık dünya çapında bir pandemiye neden olabilir.
İnsanlar Neden Bugünlerde X Hastalığı Hakkında Bu Kadar Sık Konuşuyor?
Dünya Sağlık Örgütü, bu hafta İsviçre'nin Davos kentinde düzenlenen Dünya Ekonomik Forumu'nun yıllık toplantısında küresel liderleri gelecekteki salgın riskleri konusunda uyardı. DSÖ Genel Direktörü Tedros Adhanom Ghebreyesus, "Bazı insanlar bunun paniğe yol açabileceğini söylüyor" diyor. "Hayır. Olabilecek bir şeyi önceden tahmin etmek daha iyidir çünkü tarihte bu başımıza birçok kez geldi ve artık biliyoruz ki hazırlanmak daha iyidir." diye ekliyor.
Bir Sonraki X Hastalığı Ne Olabilir?
Bir sonraki X hastalığının ne olacağı ya da özellikleri hakkında bir bilgi bulunmuyor, ki bu da bu varsayımsal hastalığın adının neden X hastalığı olduğunun bir göstergesi. Bu hastalığın ne olacağı şu anlık bilinmiyor olsa da bilim adamları, bir sonraki X hastalığının insanlarda hastalığa neden olma kapasitesini halihazırda göstermiş olan yaklaşık 25 virüs ailesinden birinden ortaya çıkacak yeni bir virüsten kaynaklanma ihtimalinin yüksek olduğuna inanıyor.
Hastalığın nerede ve ne zaman ortaya çıkacağını bilmiyoruz, ancak gelecekte bir X hastalığının var olacağı kesin. Yakın tarih bize insanlarda ciddi hastalıklara ve ölüme neden olabilecek patojen salgınlarının giderek sıklaştığını göstermekte. Yalnızca 21. yüzyılda SARS-CoV-1, MERS, Zika ve diğer birçok yeni ve yeniden ortaya çıkan viral hastalık salgınlarının yaşanmış olması bunun bir kanıtı.
Ancak koronavirüs ailesinden başja bir patojenin yeni bir pandemi yaratma potansiyelinde olması bizleri korkutmamalı, çünkü artık dünyadaki hemen hemen herkesin kanında Covid-19'a neden olan virüse karşı antikorlar bulunuyor. Bu antikorlar, koronavirüs ailesindeki diğer patojenlerin çoğuna karşı kısmi koruma sağlıyor gibi görünüyor.
X Hastalığını Durdurmak İçin Neler Yapılabilir?
İyi haberler şu ki Covid-19 salgını gelecekteki X hastalığını durdurmayı kolaylaştırmış olabilir. Covid-19, yeni patojenleri hedef alacak şekilde yeni aşı tasarımlarının geliştirilmesini teşvik etti. Örneğin, mRNA'ya dayalı aşıların ortaya çıkmasına yol açtı. Bu formül, vücudun bağışıklık hücrelerinin koronavirüs "sivri uçlu" proteini üretmesini sağlayan kısa bir genetik materyal parçası içeriyor ancak bu formül, yalnızca mRNA dizisini yeniden yazarak hücrelerin farklı bir protein üretmesini sağlayacak şekilde güncellenebilir.
DSÖ Genel Direktörü Tedros, ülkelerin yeni hastalıklar için daha iyi erken uyarı sistemlerine ihtiyacı olduğunu ve sağlık hizmetlerinin beklenmedik talep artışlarına karşı daha dayanıklı hale gelmesi gerektiğini söylüyor. “Hastaneler covid nedeniyle kapasitelerinin üzerine çıktığında, onları yönetemediğimiz için birçok insanı kaybettik. Yeterli alan yoktu, yeterli oksijen yoktu.”
“X hastalığı” ortaya çıktığında benzer durumların önüne geçmek için Tedros, sağlık hizmetlerinin talep üzerine kapasitelerini genişletebilme gerekliliğini vurguluyor. Covid-19 pandemisinde öğrendiklerimizin X hastalığı dünyayı etkilemeye başlamadan önce harekete geçmemiz için bizlere ders olduğunu belirtiyor. "X hastalığı bir yer tutucudur" diyor. “Hastalık ne olursa olsun, ona hazırlanabilirsiniz.”
Çağan Alp Sargın ve Yağmur Ece Nisanoğlu tarafından editlendi.
KAYNAKÇA:
Prioritizing Diseases For Research And Development In Emergency Contexts World Health Organization
Tahir MJ, Sawal I, Essar MY, Jabbar A, Ullah I, Ahmed A. Disease X: A hidden but inevitable creeping danger. Infect Control Hosp Epidemiol. 2022 Nov;43(11):1758-1759. doi: 10.1017/ice.2021.342. Epub 2021 Jul 26. PMID: 34308811; PMCID: PMC8367867.
Disease X: science fiction or a very real and frightening threat? The Telegraph
Comments